Het probleem van autoritarisme in spiritualiteit

Iedereen die betrokken is bij of geïnteresseerd is in moderne spiritualiteit en de geschiedenis van religie zal gemerkt hebben dat veel spirituele groepen opmerkelijk goed met elkaar te vergelijken zijn als het gaat om het traject dat ze gevolgd hebben, van veelbelovende bedoelingen in het begin, via afgedwongen mentale aanpassing en uitbuiting door een autoriteitsfiguur, tot daadwerkelijk geweld en criminaliteit. Zonder namen te noemen denk ik dat we ons daar allemaal wel een paar voorbeelden van voor de geest kunnen halen.

“Niemand sluit zich aan bij een sekte – iemand sluit zich aan bij een groep die betekenis voor die persoon heeft”. (Karla Mclaren, M.Ed..)

De neo-sannyas-beweging van Rajneesh is een van de meest spectaculaire recente voorbeelden van creatief spiritueel ondernemerschap dat vreselijk uit de hand is gelopen en uiteindelijk heeft geleid tot de eerste grote aanval van bio-terroristen die ooit op Amerikaans grondgebied is uitgevoerd. Ik heb niet de pretentie om de geschiedenis ervan in dit korte artikel uit de doeken te doen, maar degenen die zich daarvoor interesseren kunnen die informatie overal vinden (zie ook bronvermeldingen). Ook al is deze casus in veel opzichten uniek, hij bezit wel veel kenmerken die deel uitmaken van de meeste sekten, zoals die bekend zijn bij mensen met kennis van of ervaring met dit fenomeen. Uiteindelijk is mijn geval volgens mij representatief genoeg om iets duidelijk te kunnen maken over sekten.

Mijn verhaal

In mijn late tienerjaren raakte ik geïnteresseerd in spiritueel zelfonderzoek nadat ik in aanraking was gekomen met LSD. Vóór die tijd zei dat aspect van het leven me nooit zo veel, maar de openbaringen die me tijdens mijn experimenten met dat middel ten deel vielen zetten een levenslange zoektocht in gang. Zoals Sam Harris aangeeft: “De kracht van psychedelica … is dat ze vaak binnen een paar uur een mate van verwondering en inzicht oproepen die ons ons leven lang ontgaat als we die middelen niet zouden gebruiken.” (Waking Up-podcast)
Dit speelde zich af in het midden van de jaren ’70, toen de meest toegankelijke gidsen voor verder spiritueel onderzoek met behulp van niet drug-gerelateerde middelen, mensen als Aldous Huxley en Ram Dass waren, die de psychedelische ervaring koppelden aan de verschillende religieuze en mystieke tradities. Al die tradities benadrukken dat je een verlichte meester nodig hebt om echt spirituele vooruitgang te kunnen boeken.

Ik sloot me aan bij een groep jonge zoekers die geleid werd door een oudere mentor. We wilden een moderne levende boeddha vinden die ons van onze onwetendheid, onze verwarring en ons lijden kon bevrijden. Nadat we ongeveer een jaar een reeks teleurstellende kandidaten hadden bestudeerd (in onze ogen althans), kregen we een boek van Bhagwan Shree Rajneesh, zoals hij toen bekend stond, in handen en kwamen we tot de conclusie dat hij degene was die we zochten. Hij kwam met een welbespraakte en winnende combinatie van oosterse wijsheid en westerse psychologie, en zijn ashram bood traditionele meditatie aan, maar ook ‘dynamische’ meditaties die hij zelf had bedacht en moderne methoden voor persoonlijke groei. Daarnaast was hij een charismatische en hypnotiserende spreker.
Niet lang daarna zat ik in het kantoor van zijn ashram in Poona, India, en boekte ik een sannyas-darshan. Dat betekende dat ik Bhagwan in een formele groepsessie zou ontmoeten, een nieuwe naam en een mala (een houten kralenketting met een medaillon met de foto van de goeroe) zou krijgen, en dat ik zou beloven de mala ten allen tijde te dragen, evenals oranje/rode kleding. Het feit dat ik me er een beetje ongemakkelijk bij voelde om te beloven een uniform te dragen dat me identificeerde als volgeling, werd meer dan goedgemaakt door mijn overtuiging dat dit de weg naar de Verlichting was – de eerste van vele keren dat ik twijfels en bedenkingen onderdrukte in de naam van spirituele bevrijding.

© Paul Klee, Badstrand bij St Germain 1914

Onzin-detector

“Laat je schoenen en je geest achter bij de poort”, stond er op het bord bij de ingang tot de lezingenhal waar Rajneesh elke dag sprak, en in de zoektocht naar ultieme gelukzaligheid was ik zonder meer bereid mijn onzin-detector uit te schakelen, ook al zag ik het in die tijd niet zo.
Toestanden van bewustzijnsverruiming, authentieke meditatieve inzichten en een gevoel van echte verbondenheid werden weliswaar aangeboden in de ashram, maar achteraf vormde de ervaring van spirituele manipulatie en misleiding eveneens voortdurend een rode draad. De basisboodschap was dat ik niet mocht afgaan op mijn eigen oordeel en dat ieder probleem dat ik had met de woorden en daden van de meester en zijn afgevaardigden te wijten waren aan mijn eigen onvermogen om mezelf over te geven, en niet aan enige tekortkoming van hun kant. Als ik twijfels uitte, was “Dat is je ego, Swami” de standaardreactie. Dat antwoord stond ten dienste van een organisatie die beheerst werd door zowel expliciete als stilzwijgende regels, vertrouwde op groepsdenken en meedoen zonder vragen te stellen, en niettemin vrijheid tot haar hoogste waarde uitriep – hoger zelfs nog dan liefde, in de woorden van de meester zelf.
Dit alles zorgde ervoor dat de mystiek en het gezag van zijn verlichting de goeroe in feite voor de meesten van ons onbenaderbaar maakte en dat hij zich tegenover niemand hoefde te verantwoorden. Op basis van zijn status als de Verlichte werd mij op niet mis te verstane wijze te kennen gegeven dat alle morele en ethische waarden die ik er eventueel op nahield niet op hem van toepassing waren. Los van zijn onaangename voorkeur voor kostbare snuisterijen en auto’s, en zijn theatrale optredens en presentatie, was er in zijn lezingen een sterk anti-egalitaire houding voelbaar die ik kritiekloos leerde accepteren. Sinds die tijd en de verdere avonturen van de sekte in de V.S. is er een hele reeks duistere daden van Rajneesh en zijn afgevaardigden aan het licht gekomen.

–  Het loslaten van persoonlijke zeggenschap voelt aanvankelijk als een enorme opluchting

Hoe kwam het zo ver?

Hoe kwam een uiteenlopende, internationale groep intelligente mensen ertoe om opdracht te geven tot of ruimte te bieden aan uitbuiting en sociopatisch gedrag, zoals het aanmoedigen van vrouwelijke volgelingen om zich te prostitueren om de schatkist van de ashram te vullen; het toestaan van drugshandel en illegale immigratie; zomaar daklozen uit heel Amerika met bussen naar de commune in Oregon halen om zo een lokale verkiezing te beïnvloeden, en ze vervolgens weer aan hun lot overlaten toen de actie mislukte; een klein dorp overmeesteren; diverse aanslagen op ambtenaren in Oregon plegen; massale vergiftiging van de bevolking in Oregon om een verkiezingsuitslag te beïnvloeden; en misschien wel het meest ongehoord van allemaal: het wijdverbreide kindermisbruik dat sindsdien aan het licht is gekomen? (Noot 12 en 13)
Zoals de natuurkundige Steven Weinberg heeft gezegd: “Met of zonder religie kunnen goede mensen zich goed gedragen en slechte mensen kwaad doen; maar er is religie voor nodig om goede mensen kwaad te laten doen.” In dit geval nam religie de vorm aan van kritiekloze verering van de ‘volmaakte meester’ en het idee van verlichting als kosmische beloning – een combinatie die een sterke motor voor autoritarisme vormde.
Laat ik duidelijk zijn: de vrijwillige onderwerping aan dit soort autoriteit van buitenaf gaat ook gepaard met een paar sterke psychologische verleidingen. Het loslaten van persoonlijke zeggenschap voelt aanvankelijk als een enorme opluchting, zij het een die je een eind terugwerpt in je psychologische ontwikkeling. Overgave aan een spirituele autoriteit van buitenaf kan makkelijk en zonder gevolgen verward worden met deugdzame zelfverloochening. Je kunt het gevoel krijgen je echte familie gevonden te hebben – een groep gelijkgestemde geesten die allemaal de wereld willen verbeteren. Wat begint als mogelijke kritiek opzij zetten gaat al snel over in een volkomen loslaten van je kritische vermogens om de cognitieve dissonantie te omzeilen die onvermijdelijk gepaard gaat met leven in een sekte.
De dynamiek van de onderlinge afhankelijkheid van goeroe en leerling verwijdert de meester steeds verder van de werkelijkheid en doet hem belanden in narcistische wanen en wangedrag, omdat iedere vorm van corrigerende sociale feedback doodloopt op de door de sekte in stand gehouden cocon waar in zit. Alle manifestaties van zijn psychologische schaduw worden gebagatelliseerd als ‘leermiddelen’ of uitgeleefd in de vorm van misbruik en criminaliteit door zijn afgevaardigden. Dat wordt niet veroorzaakt door het gedrag van slechte mensen, maar vormt een kenmerk van de hele entourage, die een ideale broedmachine creëert voor sociopatisch narcisme vermomd als spirituele vooruitgang. De asymmetrische machtsverhoudingen die in het leven worden geroepen door de hiërarchische structuur leiden onvermijdelijk tot uitbuitingsgedrag.

Beetgenomen

In totaal ben ik bijna tien jaar een toegewijde ‘Rajneesh-sannyasin’ geweest, en hoewel ik me net als de meerderheid van mijn medevolgelingen niet bewust was van de schandelijke activiteiten van de machthebbers in de organisatie, maakte ik wel degelijk deel uit van een goedgelovige en gewillige groep mensen die dat mogelijk maakte.
Ik kan nu niet echt een specifiek moment aanwijzen waarop de toenemende cognitieve dissonantie mijn mentale afweer de baas werd en mijn kritische vermogens nieuw leven inblies, maar de implosie van de commune in Oregon in 1985 stond daar waarschijnlijk centraal in, zoals ook bij vele anderen het geval was. Zoals men zegt: als je eenmaal doorhebt dat je deel uitmaakt van een sekte, ben je al bezig die te verlaten. Op een gegeven moment, toen ik weer vertrouwen begon te krijgen in mijn eigen oordeel en me minder liet voeden door spirituele autoriteiten, was ik in staat het feit onder ogen te zien dat ik beet was genomen, met alle schaamte en wroeging die daarmee gepaard gaat. Ik moet hierbij denken aan de woorden van Carl Sagan: “Een van de meest trieste geschiedenislessen is deze: als we lang genoeg voor de gek zijn gehouden, hebben we de neiging om ieder bewijs dat we voor de gek gehouden zijn af te wijzen. We hoeven de waarheid dan niet per se meer te weten. We zitten gevangen in de hele verlakkerij. Het is dan gewoon te pijnlijk om toe te geven, zelfs aan onszelf, dat we beetgenomen zijn. Als je een charlatan eenmaal macht over jou toekent, dan krijg je die bijna nooit meer terug.” (The Demon-Haunted World: Science as a Candle in the Dark)

Gelukkig werd mijn uittreden uit de rangen van de ware gelovigen minder traumatisch door de onophoudelijke vriendschap en wederzijdse steun van een paar ex-leden, onder wie de fantastische vrouw waar ik nu mee getrouwd ben. Dit verslag kan lezen als verraad aan hen die nog steeds in de ban zijn van Rajneesh/Bhagwan/Osho, maar ik hoop dat het misschien een proces van reflectie in gang zal zetten.

– “Laat je schoenen en je geest achter bij de poort” stond bij de ingang

Geleerde lessen

De centrale les van mijn ervaringen als spirituele volgeling was dat je spirituele gezag niet echt overgedragen kan worden aan iemand anders, maar dat de overtuiging dat je dat hebt gedaan serieuze psychologische en gedragsmatige consequenties heeft. Gezien de onaantastbaarheid van de goeroe – leerling verhouding binnen de traditionele spiritualiteit, is het begrijpelijk dat je wellicht tot de overtuiging komt dat je de verlichting alleen kunt bereiken door je over te geven aan een verlichte meester. Maar nu ik een niet-autoritaire, ‘van mens tot mens’ wijze van overdracht heb leren kennen, geloof ik daar niet meer in.
Wat we nodig hebben zijn rechtstreekse methoden tot ontwaken voor de werkelijkheid van je ware natuur die niet van je eisen dat je gelooft in, of je afhankelijk opstelt naar, de spirituele status van wie dan ook. Ik heb ervaring uit de eerste hand met zo’n benadering – de Hoofdloze Weg – en wie weet zijn er nog andere.
Deze benadering, in gang gezet door Douglas Harding, heeft een beslissende rol gespeeld bij mijn ontsnapping aan de overtuiging dat ik op de een of andere manier niet in staat zou zijn om waar te nemen hoe het leven eruit ziet vanuit mijn eigen gezichtspunt. Ze heeft me ook geholpen om de verwarrende mythe van ‘de volmaakte verlichting’ te doorzien en te beseffen dat bewuste eerste persoonsheid – zien wie ik werkelijk ben – een natuurlijke fase in de ontwikkeling van de mens is en een ruimte voor voortdurend leren zonder einddoel in een gemeenschap van gelijkgestemde vrienden, in plaats van een exotische bewustzijnstoestand die voorbehouden is aan een elite.

Bronnen en verder lezen:
1– The Guru Papers: Masks of Authoritarian Power – Diana Alstad & Joel Kramer
2– Als Goeroes vrienden worden – Richard Lang, InZicht 20.1/ feb. 2018
3– The Headless Way – headless.org
Over de geschiedenis van de Rajneesh commune:
4– Bhagwan - The God That Failed – Hugh Milne
5– Breaking the Spell – Jane Stork
6– Golden Guru: The Strange Journey of Bhagwan Shree Rajneesh – James S. Gordon
7– The Narcissistic Guru – Ronald O. Clarke
8– I - Rajneeshpuram & II - Rajneeshpuram – Frances FitzeGerald in the New Yorker Magazine
9– Wild, Wild Country – Netflix documentaire
10– Statement to FBI Investigators – Ava Kay Avalos https://www.documentcloud.org/documents/73830-01-ava-avalos-fbi-statement.html
11– 1985 Rajneeshee assassination plot – Wikipedia - https://en.wikipedia.org/wiki/1985_Rajneeshee_assassination_plot
12– Artikel op de website Aeon : The lost children - https://aeon.co/essays/lost-innocence-the-children-whose-parents-joined-an-ashram
13– The Rajneesh Chronicles: The True Story of the Cult that Unleashed the First Act of Bioterrorism on U.S. Soil - Win McCormack:
“De meeste kranten en tijdschriften zagen de rare fratsen van de sekte weliswaar als een grappige voorstelling die gekenmerkt werd door de tientallen Rolls-Royce’s van Bhagwan, maar hoofdredacteur Win McCormack en andere auteurs van het tijdschrift hebben de volle omvang van het ontaarde gedrag van de Rajneesh-aanhangers systematisch blootgelegd, waaronder hun betrokkenheid bij prostitutie en internationale drugshandel, seksuele uitbuiting van kinderen, misbruik maken van daklozen die ze naar Rajneeshpuram hadden gehaald om zich in te schrijven als kiezer, en het gebruikmaken van hersenspoeltechnieken die grensden aan marteling. Het verhaal van Rajneesh is verworden tot een vage legende die weinigen binnen of buiten Oregon werkelijk doorgronden. De Rajneesh Chronicles maken de schokkende werkelijkheid achter die legende volledig zichtbaar.”