Menselijkheid

Katja Teunissen in gesprek met Paul Smit – Verschenen in InZicht nr 3. 2019 – Leestijd is ca. 8 minuten

Ik ben eerlijker gaan kijken naar de natuur van de mens. Ons brein is helemaal niet geprogrammeerd altijd gelukkig te zijn, sterker nog: het wil altijd meer en probeert zich overal voor in te dekken. Het wil overleven. Als je dat inziet, ontstaat er vaak meer compassie …

Er was een tijd dat ik geloofde dat onprettige conditioneringen en gedachten voor eeuwig zouden uitdoven, zodra werd doorzien dat het Ik illusoir is. Dat is een valkuil die ook Paul Smit bekend is.

Paul: Als je inziet dat er geen IK in je zit, maar dat ons brein het etiket IK pas achteraf op een gevoel, gedachte of handeling plakt, ontstaat vaak de overtuiging: ‘Nu snap ik het, ik ben er, nu voel ik me voor altijd goed.’ Onzin natuurlijk. Maar het is een fase in het ontwaken. Het leven triggert je vanzelf wel weer om ook die illusie te doorzien. Toen ik bijeenkomsten ging geven na mijn eerste boek Het Kosmisch Plan, zag ik mezelf regelmatig verkrampen voor de groep. Onmiddellijk kwam het ego met verwijten: ‘Nou heb je een boek geschreven, sta je voor een groep en bak je er zelf nog steeds helemaal niets van.’ Zo ging ik nog meer strijden met mezelf. Ook in mijn relaties had ik de ervaring dat ik vastliep; vooral toen ik samenwoonde met een dame die net als ik ook dacht dat ze verlicht was. Het botste enorm.

De overtuiging ‘nu snap ik het’ leidt vaak tot een nieuwe laag zelfafwijzing.

Paul: Precies. Ik kan me nog goed herinneren dat ik aan het hardlopen was en een ventje van veertien me nariep: ‘Hup, hup, hup, hup.’ ‘Ik ga je slaan’, dacht ik kwaad. En toen: ‘O nee, dat mag niet, ik moet rustig blijven.’ Vervolgens zit je een half uur in je hoofd te bedenken waarom je voelt wat je voelt, dat het niet hoort wat je voelt en dat die jongen er ook niks aan kan doen wat hij zegt. Maar wat je volledig over het hoofd ziet, is dat je er zelf ook niks aan kunt doen dat die gedachten en emoties opkomen.

Wat ook een veel gehoorde misvatting is, is het idee dat het denken stilvalt bij het doorzien van het illusoire IK.

Paul: Er is niets mis met denken. Dat we het op onze planeet voor het zeggen hebben, is dankzij ons denkvermogen. Het is een nuttig instrument waarmee je problemen oplost. Maar als bijproduct van het denken kreeg de mens een cadeautje: piekergedachten. In de oertijd konden die functioneel zijn. Toen we op de savanne leefden in groepen van 150 personen, waren we continu bezig met overleven. Onze overlevingskansen werden vergroot, doordat het brein angstgedachten kon creëren als: wat als die leeuw me wil aanvallen, die stam me wil vermoorden, er schaarste komt en er geen voedsel meer is? Die levensbedreigende gevaren zijn nu weg, maar het hoofd doet nog steeds hetzelfde en ziet nog steeds groot gevaar: wat als ik de hypotheek niet kan betalen, mijn baan verlies, mijn vrouw me verlaat? Lastige situaties misschien, maar zeker niet levensbedreigend.
Het kan al een heel bevrijdende ervaring zijn als je het functionele verstand kunt onderscheiden van het piekerverstand.

Een ander hardnekkig idee: er vindt geen identificatie meer plaats als de IK-illusie is doorzien. Ik heb aardig wat leraren ontmoet die daartoe bijdragen door hun eigen menselijkheid te verdoezelen en door te pretenderen dat ze geen ego meer hebben.

Paul: Die ervaring heb ik ook. Ik heb heel wat non-duale leraren goed leren kennen. In groepsverband zitten ze met uitgestreken gezichten aan tafel hun kwetsbaarheid te ontkennen. Maar als je ze persoonlijk leert kennen, geven ze toe dat ook zij vastlopen in hun persoonlijke leven. Daarnaast hebben ze ook vaak het idee dat ze net een boekje meer hebben gelezen dan hun publiek. Die ontdekking bracht wel even een teleurstelling. Ik keek op tegen die mensen. Patrick Kicken waarmee ik de podcast Praten over bewustzijn maak, noemt dat altijd mijn advaita-kater.

Dat verdoezelen van menselijkheid duidt eerder op een groot ego dan op weinig ego.

Paul: Op een podium staan is enorm verleidelijk voor het ego; vooral voor mannen. Het testosteron neemt toe en men gaat zich nog meer gedragen als een alphaman.
Veel leraren duiken ook met hun vrouwelijke volgelingen in bed. Als man moet je denk ik seksueel een beetje uitgespeeld zijn om zuiver voor een groep te kunnen staan.

Je hebt inmiddels tien boeken uitgebracht. Is er een groot verschil tussen je eerste en laatste boek qua inzicht?

Paul: Het basisbeginsel dat het IK illusoir is en dat mentaal lijden voorkomt uit het geloof in een IK, is hetzelfde gebleven. Wel ben ik veel eerlijker gaan kijken naar de natuur van de mens. Ons brein is helemaal niet geprogrammeerd altijd gelukkig te zijn, sterker nog: het wil altijd meer en probeert zich overal voor in te dekken. Het wil overleven.
Als je dat inziet, ontstaat er vaak meer compassie. Wat uiteindelijk komt te vervallen, is het idee dat er iets veranderd moet worden aan de programmering van dit wezentje dat deels genetisch en deels door conditionering wordt bepaald.

Hoe reageer je nu op lastige momenten in je persoonlijke leven?

Paul: Strijden is zinloos. Het kostte me zeker tien jaar voordat ik inzag: je hoeft er niets mee. Nu kijk ik ernaar. Een paar dagen geleden viel een man me na mijn voorstelling ineens uit het niets aan met kritiek; totaal onverwacht. Ik kwam net van het podium af, stond helemaal open. Het kwam enorm binnen. In de auto op weg naar huis baalde ik ervan. Maar nu weet ik: ik hoef er niet vanaf. Het moet zakken. Het is zoals Lao Tse het zegt: ‘Een glas modderig water wordt vanzelf helder als je het met rust laat. Als je erin gaat roeren, blijft het troebel.’
En als ik moe ben bijvoorbeeld, weet ik nu dat mijn neocortex zwak is. Dat ding gaat dan ratelen. Ik kom niet meer in verzet, laat het lekker ratelen en ga vroeg naar bed. De volgende dag is het hoofd weer helder. Ook bouw ik nu bewust meer ruimte voor rust in mijn leven: mijn huis gebruik ik niet meer als kantoor, ik wandel elke avond een uur of twee in de natuur en de telefoon en laptop blijven beneneden als ik ga slapen. Het heeft heel lang geduurd voordat ik dat allemaal voor elkaar kreeg. Ik ben er een stuk gelukkiger door geworden.

“Stoppen met activiteiten die te maken hadden met non-dualiteit was de grootste verlichting”

Ik heb je in je podcast regelmatig horen beweren dat er niets gedaan kan worden om inzicht en geluk te vergroten. Je bent bijgedraaid?

Paul: Ik ben daar inderdaad op teruggekomen. In het begin sprak een radicale leraar als Tony Parsons me erg aan. Aan zijn woorden kon ik goed toetsen of ik het echt begreep, non-dualiteit. Nu zie ik dat zijn nihilistische verhaal perfect aansluit op het zoogdierenbrein dat altijd de weg van de minste weerstand kiest. Neo-advaita is top voor dat brein. Je hoeft geen moer te doen, hoeft alleen maar heel radicaal te kunnen praten en te doen alsof je niets voelt, je niet bestaat, er nooit iets is gebeurd. Dat brengt je totaal niet tot het integreren van inzicht in je leven.
Het nihilisme van neo-advaita is te vergelijken met een uitnodiging voor een feest op zak hebben en niet gaan. Want wat heeft het voor zin om te gaan dansen en een biertje te drinken als het feest toch weer stopt om 01.00 uur?
Ik heb twee jaar in die nihilistische valkuil gezeten: alles is een illusie, er is niets te bereiken. Het voelde als een midlifecrisis: wat voeg ik nou toe, wat heeft het allemaal voor zin? Ik herken dat nu als onderdeel van ontwaken. Het is een afkickverschijnsel van de IK-verslaving.
Op een gegeven was ik helemaal klaar met advaita en verlichting en stopte ik met al mijn activiteiten die te maken hadden met non-dualiteit. Dat was de grootste verlichting.

Hoe kijk je nu aan tegen de overtuiging ‘ik snap het’?

Paul: De waarheid laat zich helemaal niet grijpen. Steeds als je het probeert, komt het leven toch wel weer met een nieuwe grap.