De vrije wil

Jan van Delden:

Om de filosoof Sam Harris kan men maar moeilijk heen. Of het nu gaat om religieuze, sociologische, spirituele of neurowetenschappelijke kwesties, Sam Harris heeft er een mening over. Ook in dit dunne boekje over het al dan niet bestaan van de vrije wil komen al deze terreinen aan bod. Het verscheen oorspronkelijk in 2012 en in 2015 ook bij Samsara in Nederlandse vertaling in paperback, voorafgegaan door een voorwoord van hoogleraar neurobiologie Dick Swaab. Deze uitgave is een luxe uitvoering in hardcover.

Vanaf het eerste hoofdstuk is duidelijk dat Harris weinig op heeft met de vrije wil. Zijn sterkste onderbouwing zijn experimenten door fysioloog Benjamin Libet, die aantonen dat 1,5 tot 7 seconden voor we tot een handeling besluiten, ons motorisch brein hier al mee aan de slag is. De vrije wil wordt daarmee volgens Harris teruggebracht tot een

zinsbegoocheling die achteraf de eer opeist van ingeloste voornemens, en de niet ingeloste gemakshalve uitlegt als gewijzigd inzicht.

Hoewel zo het hardste bewijs is geleverd, kruist Harris vervolgens de filosofische degens met het compatibilisme (en in het bijzonder met hun pleitbezorger Daniel Dennet). Filosofen behorend tot deze stroming erkennen weliswaar het determinisme (elke gebeurtenis komt voort uit een voorafgaande), maar houden vast aan het bestaan van een vrije wil. In hun redenering behoren neurologische processen waar het bewustzijn geen toegang toe heeft, niettemin onvervreemdbaar tot het individu. De motivatie tot handelen komt volgens de compatibilisten daarom nog steeds voor rekening van datzelfde individu.

Harris veegt dit van tafel met het argument dat er geen sprake van vrije wil kan zijn als er niet onafhankelijk van externe of interne factoren tot een beslissing kan worden gekomen.

Daarnaast weegt hij af wat het ontkennen van een vrije wil betekent voor het voortbestaan van een morele samenleving, voor daders en slachtoffers.

Een boek dat prikkelt, of je het nu met Harris eens bent of niet.

Frans Hasselaar